Yeni üyelerle büyüyen Şanghay İşbirliği Örgütü’nün yeni hedefleri…

Adnan Yıldırım

– 1996 yılında Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Rusya ve Tacikistan tarafından askeri/güvenlik iş birliği misyonuyla Shanghai Beşlisi adıyla kurulan oluşum, 2001 yılında Özbekistan’ın katılımıyla Şangay İş birliği Örgütü’ne (SCO) dönüştü. Dönüşümle birlikte, kuruluştaki güvenlik misyonuna siyasi ve ekonomik iş birliği misyonları da eklendi. 2017 yılında Hindistan ve Pakistan, 2023 yılında İran, 2024 yılında ise Belarus örgüt üyeliğine kabul edildiler.

– 1 Eylül’de Tianjin’de yapılan 2025 yılı zirvesi; 10 üye ülke yanında 2’si gözlemci statüde 15’i diyalog ülke statüsünde toplam 27 ülkeden üst düzey katılımla gerçekleştirildi. 3 Eylül 2025’te bölge ülkelerinden ve dünyanın her coğrafyasından 50’nin üzerinde ülkeden devlet başkanı, cumhurbaşkanı, başbakan, bakan seviyesinde daha önce görülmemiş sayıda yoğun bir katılımla görkemli askeri törenler ve zafer etkinlikleri düzenlendi.

– Zirvede öne çıkan konular şöyle: Jeolojik çatışmalar güvenlik ve istikrarı artarak tehdit ediyor. İkinci Dünya Savaşı’nın sonuçları unutulmamalıdır! “Şangay ruhu” karşılıklı güven-fayda-istişareye, eşitliğe dayalıdır; kültürel farklılıklara saygılıdır, birlikte kalkınmayı hedefler. Bölgenin güvenlik, istikrar ve sürdürülebilir kalkınması için iş birliği artarak devam etmelidir. SCO, ASEAN ve EAEU ile birlikte (daha) Büyük Avrasya Ortaklığı oluşumu için görüşmeler başlatılacak.

Yaz ayları, temelde ABD liderliğindeki batı karşıtlığı üzerine kurulu küresel oluşum BRICS ile dünyanın en büyük bölgesel oluşumu SCO’nun (Şangay İşbirliği Örgütü) zirve toplantılarına sahne oldu. 6-7 Temmuz 2025 tarihlerinde Brezilya’nın Rio de Jeneiro şehrinde (Xi Jinping ve Putin’in fiziksel olarak katılmadığı, iki yılda bir yapılan) BRICS zirvesinin ardından 31 Ağustos-1 Eylül 2025 tarihlerinde Çin’in Tianjin şehrinde yıllık SCO zirvesi yapıldı. Sonuç bildirgesinde, küresel bazda önemli konuların teğet geçildiği BRICS zirvesinin aksine SCO zirvesi iddialı geçti. Zirvede batı ülkelerine karşı daha güçlü birliktelik, işbirliği mesajları verilmeye çalışıldı.

“SHANGHAI BEŞLİSİ”NDEN “ŞANGHAY İŞ BİRLİĞİ ÖRGÜTÜ”NE…          

1996 yılında Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Rusya ve Tacikistan tarafından askeri/güvenlik iş birliği misyonuyla Shanghai Beşlisi adıyla kurulan oluşum 2001 yılında Özbekistan’ın katılımıyla Şangay İş birliği Örgütüne (SCO) dönüştü. Dönüşümle birlikte, kuruluştaki güvenlik misyonuna siyasi ve ekonomik iş birliği misyonları da eklendi. 2017 yılına kadar, örgüt üyeleri yanında diyalog ülkeleri ve gözlemci ülkelerin katılımıyla yapılan toplantıların yansımaları sınırlı olmuştu. 2017 yılında Hindistan ve Pakistan’ın Örgüt’e katılımı dikkatleri SCO’ya çevirdi. 2023 yılında İran, 2024 yılında ise Belarus örgüt üyeliğine kabul edildiler. Tianjin’de yapılan 2025 yılı zirvesi; 10 üye ülke yanında 2’si gözlemci statüde 15’i diyalog ülke statüsünde toplam 27 ülkeden üst düzey katılımla gerçekleştirildi. Ayrıca, 4 ülke misafir ülke statüsüyle zirvede yer aldılar. Örgüt’ün Tianjin’de yapılan devlet başkanları zirvesinin hemen ardından 3 Eylül 2025 günü bölge ülkelerinden ve dünyanın her coğrafyasından 50’nin üzerinde ülkeden devlet başkanı, cumhurbaşkanı, başbakan, bakan seviyesinde daha önce görülmemiş sayıda yoğun bir katılımla Çin’in Japonya’ya karşı İkinci Dünya Savaşı Zaferi’nin 80’inci yılı vesilesiyle batıya gözdağı boyutunda görkemli askeri törenler ve zafer etkinlikleri düzenlendi.

Zirvenin ikinci günü 1 Eylül 2025 tarihinde, üye ülkelerin devlet başkanlarının imzasıyla 20 sayfalık uzun bir zirve deklarasyonu açıklandı. Beş bölümden oluşan dekorasyon metninin pek çok yerinde Birleşmiş Milletler vurgusu dikkat çekiyor. Deklarasyon metninin siyasi, güvenlik ve ekonomi konuları yanında hükümet programlarına benzer çerçevede eğitimden sağlığa, turizmden tarihi miras yerlerine kadar çeşitli iş birliği öngörüleri ile ortak çalışmalara da yer verildiği görülüyor.

ZİRVEDE ÖNE ÇIKANLAR

Zirvenin öne çıkan iki boyutu; devlet başkanları seviyesinde eksiksiz katılım ve Çin-Rusya-Hindistan liderlerinin verdiği yakınlık görüntüleri ile zirvenin görkemli askeri törenlerin hemen öncesinde planlanmış olmasıdır. Liderlerin verdiği samimi görüntülerin arkasındaki (her ülke için farklı içerikte olmakla birlikte) ortak gerekçenin ABD Başkanı Donald Trump’ın ikinci dönem politikaları olduğunu söyleyebiliriz. 2013’ten itibaren Örgüt’te diyalog ülke statüyle yer alan Türkiye, zirveye Cumhurbaşkanı seviyesinde, zirve sonrasındaki askeri törenlere ise Dışişleri ve Enerji bakanları seviyesinde katılım sağladı. Zirvede öne çıkan konuları şöyle özetleyebiliriz.

• Dünyada siyasi, sosyoekonomik ve sosyal ilişkileri yüksek düzeyde etkileyen tarihi gelişmeler yaşanıyor. Jeolojik çatışmalar güvenlik ve istikrarı artarak tehdit ediyor. İkinci Dünya Savaşı’nın sonuçları unutulmamalıdır!
• Birleşmiş Milletler merkezi koordinasyon rolüyle; uluslararası hukuka uygun olarak daha katılımcı, demokratik, çok kutuplu yapıda barışı, güvenliği, sosyoekonomik gelişimi ve insan haklarını güvence altına alabilecek tek milletlerarası organizasyondur.
• “Şangay ruhu” karşılıklı güven-fayda-istişareye, eşitliğe dayalıdır; kültürel farklılıklara saygılıdır, birlikte kalkınmayı hedefler. Bölgenin güvenlik, istikrar ve sürdürülebilir kalkınmasını sağlamak için iş birliği artarak devamı ettirilmelidir.
• Üye ülkeler; terörizm, ayrılıkçılık, aşırılık, uyuşturucu trafiği, silah kaçakçılığı ve uluslararası organize cinayetle ortak mücadeleye devam edeceklerdir.
• İsrail’in İran’a saldırısı kuvvetle kınandı. Gazze’deki durumdan derin endişe duyulduğu belirtildi, tam ateşkes ve kalıcı barış istendi.
• Her ülkeye internete eşit erişim hakkı ve ülke içinde bağımsız düzenleme hakkı sağlanmalıdır. İnternetin terörizm ve suç amaçlı kullanımına karşı ortak mücadele edilecektir.
• Belarus, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan, ve Özbekistan; Çin’in BRI-Bir Kuşak Bir Yol Projesi’ni destekliyorlar. Projenin, Rusya Federasyonu liderliğindeki EAEU-Avrasya Ekonomik Birliği’nin gelişimiyle uyumlaştırması çabaları da not edildi.
• İlgilenen diğer ülkeler ve yerel birlikler de dahil olmak üzere SCO’nun ASEAN ve EAEU ile birlikte (daha) Büyük Avrasya Ortaklığı oluşumu için görüşmelerin başlatılması konusunda hazır olunduğu tekrar vurgulandı.
• Üye ülkeler; küresel ekonomiyi olumsuz etkileyen, serbest rekabete aykırı, uluslararası ilişkilere zarar veren; Birleşmiş Milletler sözleşmesi, uluslararası hukuk normları ve WTO-Dünya Ticaret Örgütü ilkelerine aykırı zoraki ticaret önlemleri ve engellerine karşıdırlar.
• SCO üyeleri kendi aralarındaki ticareti kolaylaştıran bir anlaşma yapılması için çalışma başlatılmasını not ettiler.
• IMF ve Dünya Bankası dahil uluslararası finansal kuruluşların yönetiminde gelişmekte olan ülkelerin temsili ve rolü artırılmalıdır.
• SCO Kalkınma Bankası’nın kurulması önemlidir. Yerel paralarla ticaretin payı (ikili anlaşmalarla) artırılmalıdır.
• Enerji güvenliği, enerji altyapısının korunması, yatırımların artırılması bölgesel enerji akışının sürdürülmesi önemlidir. Yenilenebilir enerjinin her alanında kapsamlı iş birliği olanakları araştırılacaktır.
• 2026 zirvesi, “SCO’nun 25’inci yılı: Sürdürülebilir barış, kalkınma ve refah yolunda birlikte” teması ile Kırgızistan’da yapılacaktır.

Adnan YILDIRIM

Ekonomi Bakan Yardımcısı (2014-2015)

Türk Eximbank Genel Müdürü (2016-2019)

yildirim@turcomoney.com