Deprem sonrası tarım sektörü için öneriler…

Prof. Dr. Mehmet Yazıcı

-Cumhurbaşkanlığı Raporu’na göre Kahramanmaraş merkezli illerde meydana gelen deprem hasarının 2 trilyon liranın üzerinde. Büyük ölçüde tarıma ve hayvancılığa dayanan bölgenin yeniden kalkındırılması için orta ve uzun vadede ciddi rehabilitasyon çalışmalarının yürütülmesi gerekiyor. Tarım sektöründeki bölge KOBİ’lerinin desteklenmesi amacı ile “Deprem Bölgesi Sürdürülebilirlik Risk Sermayesi Fonu” kurulmalı.

-Deprem felaketinin ardından yaraların hızla sarılması ve hayatın normalleşmesi  acilen hızlı adımlar atılmalı. Kadın üreticilerimizin ve esnafımızın hayatını sürdürebilmesi için hibe ve mikro krediler verilmeli. Tercihli sektörler devlet tarafından tespit edilip, “Tematik Bölgeler” için ekstra teşvikler verilmeli. Bölgenin potansiyeli ile uyumlu sektöre özel teşvikler verilmeli, cazibe merkezi oluşturulmalı, üretim ve istihdam kolaylaştırmalı.

Cumhurbaşkanlığı Raporu’na göre tahmini olarak 2 trilyon TL’nin üzerinde maddi hasar yaratan depremin sonuçları özellikle bölge ekonomisinin dayalı olduğu tarım ve hayvancılık üzerinde daha da ağır hissediliyor. 2021 yılı itibarıyla deprem bölgesindeki illerin GSYH’ye katkısı 713,9 milyar TL seviyesinde. Bunun % 8,6’lık kısmına karşılık gelen 61,3 milyar TL’lik tutar, tarım sektöründen elde edildi. Türkiye’de elde edilen tarımsal üretimin %15,3’ü deprem bölgesinde yer alan iller tarafından üretiliyor. Depremin hayvancılık sektörü üzerindeki etkisine yönelik çalışmalar ise devam ediyor. 20 Mart 2023 tarihine kadar 8 bin 241 büyükbaş, 64 bin 260 küçükbaş, 42 bin baş kanatlı hayvanın (Cumhurbaşkanlığı SBB Deprem Sonrası Değerlendirme Raporu’na göre maddi karşılığı yaklaşık 32 milyon dolar) telef olduğu tespit edildi. SBB raporuna göre özel sektöre ait 558 bin 250 ton kapasiteli 12 ürün deposunun %26,1’i ağır hasarlı, %33,4’ü orta ve %40,6’sı ise az hasarlıdır. Toprak Mahsulleri Ofisine ait toplam 315.100 ton kapasiteli 18 deponun kapasite olarak  %9,5’i ağır, %22,1’i orta ve %68,4’ü az hasarlı durumda. Burada da toplam hasarın 4,3 milyon dolar olduğu tahmin ediliyor.

ORTA VE UZUN VADEDE CİDDİ REHABİLİTASYON ÇALIŞMALARI YÜRÜTÜLMELİ

Tarım ve hayvancılığa ilişkin acil önlemler hemen alınmaya çalışılmış olsa da orta ve uzun vadede ciddi rehabilitasyon çalışmalarının yürütülmesi gerekiyor. Bunlar içinde en acil olanları çiftçi ve hayvancılık ile uğraşan halkımızın bölgeden göçmemesi ve hayatlarını normal bir biçimde sürdürebilmeleri için gerekli sağlık, gıda, barınma, güvenlik gibi ihtiyaçların kalıcı olarak karşılanmasıdır. Bununla birlikte tarımsal altyapının rehabilite edilmesi, yeniden inşası, canlı hayvan kayıplarının yerine konulması için hibeler verilmesi, ürünlerin bölgeden pazara sunulması konusunda cazibe yaratılması, e-ticaret konusunda kamunun etkinliğinin artırılması gerekiyor.

Devlet ve bölge belediyeleri çözüme ilişkin çalışmalara başlamış olmakla birlikte biz de akademisyenler olarak 11 ilimizde yaşanan deprem felaketinin ardından yaraların hızla sarılması ve hayatın normalleşmesi adına Prof. Dr. Edibe Sözen hocamızın himayesinde bölge akademisyenleri ve belediye başkanlarımızla Ekonomi Politikaları isimli bir çalışma grubu oluşturduk. İhtiyaçların bölge gerçekleri ile uyumlu olarak, yine bölge insanlarının gözlem, talep ve önerileri ile çözülebileceği düşüncesi ile yaptığımız ilk çalışmada önemli tespitler ortaya çıktı. Bu tespitleri maddeler halinde aşağıda hem okuyucularımızın hem de yetkililerin bilgisine sunuyorum.

HOLLANDALI İŞLETMELER VE FİNANS KURULUŞLARI İLE TEMASLAR BAŞLATILMALI

Daha önce 15 yıl banka yöneticiliği yapmam nedeni ile yabancı bankalar ile çok sayıda görüşme yürüttüm. Bu vesile ile Hollandalı Rabobank ile geçmişte yaptığımız görüşmelerde Hollanda’nın toprak yoksunu ancak sermaye sahibi olarak Anadolu’daki tarım ve hayvancılık sektörü firmaları ile eşleşmek, sermaye ve know-how aktarılmasına aracı olmak istediklerini, bu işbirlikleri neticesinde üretilecek kaliteli ürünlerin satın alınmasına da garanti verebileceklerini beyan etmişlerdi. Deprem bölgesinin yeniden yapılandırılması esnasında işgücü ve üretim potansiyelinin kaybedilmemesi ve hatta eskiye göre daha katma değerli ürünlerin elde edilerek yeniden bir cazibe merkezi yaratılması adına yüksek kalite ve verimlilik ile çalışan Hollandalı işletmeler ve finans kuruluşları ile Ticari Ataşeliğimiz nezdinde temaslara başlamanın önemli olduğunu düşünüyorum. Bu kapsamda Ticaret Bakanlığı’mızın yetkilileri ile görüşmelere de başladık.

Bana göre bir diğer önemli konu da tarım sektöründeki bölge KOBİ’lerinin desteklenmesi amacı ile “Deprem Bölgesi Sürdürülebilirlik Risk Sermayesi Fonu”nun kurulmasıdır. Bu kapsamda EBRD ve TSKB ile istişarelerimiz başlamış durumda.

HİBE VE MİKRO KREDİ UYGULAMALAR HAYATA GEÇİRİLMELİ

Bununla birlikte üretim tesisi hasar almış veya ürettiklerine pazar arayan deprem bölgesi işletmelerinin ticaret ve sanayi odaları eşleştirmeleri ve OSB koordinatör atamaları ile işlerliğe kavuşturulmaları, sektörel teşvikler ile bölgenin cazibe merkezi haline gelmesi önem arz ediyor. Kadın üreticilerimizin, zanaatkarlarımızın ve esnafımızın hayatını sürdürebilmesi için hibe ve mikro kredi uygulamalarının hayata geçirilmesi yine oldukça önemlidir.

DEPREM BÖLGESİ’NİN KALKINDIRILMSI İÇİN ÖNERİLERİMİZ

Çalışma Grubu Tespitlerimiz:

• Adıyaman OSB’de 20 işletme faaliyete başlıyor. İşgücü kaybı büyük. 20 işletme ağır hasarlı. 100 civarı faal firma var. Barınma problemi büyük. OSB’de işgücü için konteyner kent oluşturulabilir. Kalifiye iş gücü çok göç verdi veya kaybedildi.
• Alt-üst yapının imarı söz konusu.
• Diğer büyük OSB’lerden bölge OSB’lerine koordinatörler atanabilir.
• Tedarik ve pazar kaygıları çok yüksek. Satın alma garantileri verilebilir.
• Tarım/hayvancılık, tüm alanlar zarar gördü.
• 150 bin kişiden 85 bini Elbistan’ı terk etti. Hiçbir işletme çalışmıyor.
• Bölge teşvikleri yanında bölgenin potansiyeli ile uyumlu sektöre özel teşvikler verilmeli, cazibe merkezi oluşturulmalı, üretim ve istihdam kolaylaştırmalı.
• Sektörel/ ürün bazlı teşvikler 75 belediye için ayrı ayrı tanımlanmalı.
• Kısa vadede çözüm zor. Maalesef herkes hemen geri dönmeyecek, enkaz kaldırma ve imar uzun sürecek. Şehir merkezinin ticaret merkezi olarak yeniden imarı önemli. Planlar değişecek, yapı stoğu ve mülkiyet sorunları olacak.
• Kalıcı konutlar için ihaleler yapılabiliyor ancak işyerleri için aynı şey geçerli değil.
• Kredi ödemeleri ertelenmeli.
• Tersine göç çok maliyetli olacaktır. Nitelikli işgücü için daha fazla maaş ödemesi olamaz. Kentte kiralar 10.000 TL’ye çıktı.
• Tematik Bölgeler için ekstra teşvikler verilmeli. Tercihli sektörler, devlet tarafından tespit edilmelidir.
• Gaziantep, diğer illere göre nispeten iyi durumda, OSB’nin %12’si çalışamıyor. İşgücü kaybı nedeni ile kapasite yarıya düştü, işgücü kaydırılması söz konusu olabilir.
• İskenderun limanı kullanılmıyor. Tedarik zinciri / hammadde lojistiği bozuldu.
• İhtiyaç maddeleri öncelikli olarak bu bölgeden tedarik edilerek üretici desteklenmeli.
• Nurdağı/İslahiye, zeytin/organik tarım açısından önemli, kadınlar güçlendirilmeli, elişi üretim ve satışı desteklenmeli, mesleki eğitim verilmeli.
• İç göç dalgası var, normalleşme için tersine göç gerekiyor. Bunun için sanayi teşvik edilmeli. Gaziantep Sanayi Bölgesi daha az hasarlı, hammadde tedarikinde sorun var, diğer sağlam fabrikalarla, bölgelerle ortak kullanım alanları yaratılması önemli.
• İnsanlar üreterek iyileşmeli. Tarım ve kadın konuları önceliklendirilmeli. Kadın çiftçiler, kooperatif satışı altında bir araya getirilmeli. Eğitim talepleri var, el işi / zanaat için bu eğitimler devam etmeli. Hollandalı işletmelerle ortak projeler yapılabilir.
• Büyük üreticileri bölgeye çekmeliyiz.
• Yağış ve sel, barınma sorununun önemini tekrar gösterdi.
• Ekonominin çökeceği korkusu çok yüksek. Daha önceki depremlerden öğrendiğimiz deneyimlere göre deprem ekonomik daralma yaratır. İnşaat, üretim, turizm ve özellikle tarım üzerine istihdam politikaları geliştirilmeli.
• Sektörel cazibe yaratılmalı. Bölgesel teşvik yetmez. Bölgenin potansiyeline göre bunlar belirlenmeli.
• Kalifiye personel sorunu var. Uzman personel eksik. Bunların bölgeye gelmesi, vergi, muafiyet desteği ile sağlanmalı. Bunlar için acil barınaklar inşa edilmeli.
• Kalkınma ajansları/ Dünya Bankası proje başlatsa da insanların hayatı buna uygun değil, karşılaştırmalı üstünlük tarımda ve tarım sanayisinin bölgeye gelmesi sağlanmalı. Katma değer bölgede kalmalı. Seracılık faaliyetleri teşvik edilmeli. (Eğitim, destek, altyapı)
• Üniversite – sanayi işbirliği kapsamında İK sitesi oluşturulabilir. İstihdam talep ve arzı bu site üzerinde bir araya getirilebilir. Bu site üzerinde yapılabilecek eşleştirmelerle istihdam sorunu çözülebilir.

Prof. Dr. Mehmet Yazıcı

Maltepe Üniversitesi Rektör Yardımcısı

yazici@turcomoney.com