Modern devlet, refah devletidir… 

Doç. Dr. Ertuğrul Kızılkaya

– Kojin Karatani’ya göre, bir devlette yağma, yeniden bölüşümden önce gelir. Yeniden bölüşüm müessesesinin tesis edilme nedeni, tam da yağmanın sürekliliğini sağlamaktır. Devletin yeniden bölüştürülmesi, tarihsel olarak kamu politikası biçiminde vuku bulur: Sulama sistemleri, sosyal yardımlar ya da asayiş. Bunların sonucunda devlet, “halk” adına hareket eden bir otorite görünümünü alır. Devlet (monarşi), kabile toplumundaki şefliğin basitçe genişlemiş hali değildir.

– Liberalizm, devlet ve piyasa arasında bir işbölümü önerir: devlet kamusal mal ve hizmetleri üretecek ve dağıtacak, diğer tüm işler de piyasada uzlaşmalarla gerçekleştirilecektir. Pekiyi, kapitalizmin veya piyasa mübadele tarzının modern dönemde Batı’da görüldüğü gibi gelişmediği ve düşünsel düzlemde liberalizmin pek de kök salamadığı yerlerde söz konusu işbölümü veya birlikte yaşarlık nasıl gerçekleşiyor? Bu soru bizim ülkemizi de yakından ilgilendiren ciddi bir soru olacaktır.

Kojin Karatani Dünya Tarihinin Yapısı başlıklı kitabında devlete dair şu çarpıcı satırları kaleme alır:

“…Diğer yandan, bir devlette yağma, yeniden bölüşümden önce gelir. Yeniden bölüşüm müessesesinin tesis edilme nedeni, tam da yağmanın sürekliliğini sağlamaktır. Devletin yeniden bölüştürülmesi, tarihsel olarak kamu politikası biçiminde vuku bulur: sulama sistemleri, sosyal yardımlar ya da asayiş. Bunların sonucunda devlet, “halk” adına hareket eden bir otorite görünümünü alır. Devlet (monarşi), kabile toplumundaki şefliğin basitçe genişlemiş hali değildir. B tipi mübadele tarzından, yani yağma ve yeniden bölüşümden doğar.” (Karatani, 2017: 34)

Burada devletin kökenine dair hem materyalist hem de iktisadi bir perspektif kullanılıyor. Başka bir biçimde söylemek gerekirse devlete dair idealistik ve teolojik bir yaklaşıma ciddi bir alternatif ortaya konuluyor. Karatani, insan topluluklarının oluşumundan modern kapitalizme ulaşılana kadar ortaya çıktığını düşündüğü üç tip (A tipi, B tipi ve C tipi) mübadele tarzının tarihsel gelişmelerin açıklanmasında kullanılabileceğini iddia ediyor.

KARATANİ’YE GÖRE DEVLET, BİR TÜR YENİDEN BÖLÜŞÜM MEKANİZMASIDIR

Karatani’nin ortaya koyduğu B tipi mübadele tarzı devlet adını verdiğimiz yapılanmaya denk düşüyor. Buna göre devlet, bir tür yeniden bölüşüm mekanizmasıdır. Ancak, devlet creatio ex nihilio gücüne sahip olmadığına göre, bölüştürecek olduklarına veya diğer bir ifadeyle yeniden dağıtacaklarına öncelikle ulaşmalıdır veya sahip olmalıdır. Bunun yolu da Karatani’ye göre yağmadır. Tabii ki karşıt bir açıdan da yaklaşım sergilenebilir. Buna göre devlet, öncelikle gerçekleştirdiği yağmayı sürdürebilmek doğrultusunda yeniden dağıtımı gerçekleştirir. Ve Karatani’nin işaret ettiği üzere devlet halkı adına hareket eden bir otorite veya üst yapı haline dönüşür.

YAĞMA VEYA KARŞILIKLI YARDIMLAŞMA GİBİ İLİŞKİLER YERİNE KARŞILIKLI İKTİSADİ ÇIKARLARI UZLAŞTIRAN MÜBADELELER GERÇEKLEŞİYOR                      

Eğer devlet üst yapı ise, aşağıda yani altyapıda neler oluyor? Karatani’nin yaklaşımına göre C tipi mübadele tarzı veya piyasa mübadeleleri oluşuyor. Burada yağma veya karşılıklı yardımlaşma gibi ilişkiler yerine karşılıklı iktisadi çıkarları uzlaştıran mübadeleler gerçekleşiyor. Bu perspektiften yaklaşıldığında devlet ile piyasanın kökenleri tamamen farklıdır veya uzlaşmazdır. Ancak, doğaları gereği vücut bulan bu farklı ilişki düzlemleri birlikte var olmaya mecbur kalırlar, tabii ki modern dönemde veya kapitalizm çağında.

LİBERALİZM, DEVLET VE PİYASA ARASINDA BİR İŞBÖLÜMÜ ÖNERİR                 

Birlikte var olmak ifadesini açmamız gerekir esasen. Çünkü bu perspektif her iki düzlemin birbirlerinden tamamen izole biçimde yan yana bulunmaları biçiminde de anlaşılabilir. Ancak, durum tabii ki böyle değildir. Her iki alanın birbirleriyle ilişkileri, işbirlikleri veya gerilimleri ortaya çıkıyor. Liberalizm gibi köklü yaklaşımları bu çerçevede değerlendirmek anlamlı olacaktır. Kısaca ifade etmek gerekirse liberalizm, devlet ve piyasa arasında bir işbölümü önerir: devlet kamusal mal ve hizmetleri üretecek ve dağıtacak, diğer tüm işler de piyasada uzlaşmalarla gerçekleştirilecektir.

Pekiyi, kapitalizmin veya piyasa mübadele tarzının modern dönemde Batı’da görüldüğü gibi gelişmediği ve düşünsel düzlemde liberalizmin pek de kök salamadığı yerlerde söz konusu işbölümü veya birlikte yaşarlık nasıl gerçekleşiyor? Sanırım bu soru bizim ülkemizi de yakından ilgilendiren ciddi bir soru olacaktır.

DEVLET SÜREKLİ BİR SÜBLİMASYON İLE YÜCELTİLDİ VE KUTSALLAŞTIRILDI

Naçizane kanaatime göre, B tipi mübadele tarzının çok uzun bir süre baskın bir biçimde insan yaşamına hâkim olduğu yerlerde, devlet sürekli bir süblimasyon ile yüceltildi ve kutsallaştırıldı. Bu baskın yapıya iliştirilmiş biçimde varlığını sürdüren C tipi ilişkiler ise baskın konuma ulaşana kadar (ulaşabilirse tabii) kendi varlığını sürdürmeye çalıştı. Fakat burada bir başka sorunsal çıkar karşımıza: sürekli yüceltilen devlet ile ilgili zihniyet onun siyasal-hukuksal boyutuna ağırlık verdi, ancak iktisadi boyutunu ihmal etti. Bu durumda, kendi çıkarı peşinde koşarak var olanlar devletin yeniden dağıtımcı işlevinden faydalanmanın yollarını ararlar ve ilginç bir yeni işbirliği ortaya çıkar. Ancak bu işbirliği, modern ulus-devlette somutlaştığı biçimde veya liberalizmin önerdiği tarzda verimlilik esasına dayanan bir işbirliği olmaktan uzak kalıyor. İktisadi ilkelerden uzak kalan bir yapı ise, belki varlığını sürdürebilir ama refah üretmesi veya refah üreten rakipleriyle boy ölçüşmesi pek de mümkün olmayan bir konuma sıkışıp kalma kaderinden kurtulamıyor.

Not: Kapak görseli, yapay zeka asistanı Gemini tarafından oluşturulmuştur.

Kaynakça: Kojin Karatani, Dünya Tarihinin Yapısı: Üretim Tarzlarından Mübadele Tarzlarına, İstanbul, Metis Yayınları, 2017.

Doç. Dr. Ertuğrul Kızılkaya

İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi

kizilkaya@turcomoney.com