Brics Zirvesi, küresel sorunlara çözüm önermiyor mu?

Adnan Yıldırım

– BRICS Zirvesi, genellikle üye ülkelerin devlet başkanlarının ev sahipliğinde her yıl farklı bir ülkede gerçekleştiriliyor. 17’nci BRICS yıllık zirve toplantıları, 6-7 Temmuz 2025 tarihlerinde Brezilya’nın Rio de Janeiro şehrinde yapıldı. Ancak bu zirveye BRICS’in ilk dört kurucu ülkesinden olan Rusya’nın Devlet Başkanı Vladimir Putin, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping katılmadı.

– Yeni üyelerin katılımıyla genişleyen BRICS’te, üyeler üç ana konuyu (ortak politikalar ve güvenlik, ekonomi ve finansman, kültürel ve halklar arasında iletişim) ele aldı. Ortak bildiride, Birleşmiş Milletler sözleşmesinin ilkelerine ve kuruluş amaçları dahil uluslararası hukuka bağlılığın yanında artan jeopolitik gerginliklere dikkat çekildi, gelişmekte olan ülkeler ve ekonomilerin küresel entegrasyonunun desteklenmesi gerektiği belirtildi.

Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney Afrika Cumhuriyeti, Mısır, Etiyopya, Endonezya, İran ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden oluşan BRICS’in herhangi bir ülkede merkezi ya da sekreteryası bulunmuyor. Üye ülkelerin devlet başkanlarının ev sahipliğinde her yıl farklı bir ülkede yıllık zirveler yaparak faaliyetlerini sürdürüyor. 17’nci BRICS yıllık zirve toplantıları, 6-7 Temmuz 2025 tarihlerinde Brezilya’nın Rio de Janeiro şehrinde yapıldı. BRICS’in ilk dört kurucu ülkesinden olan Rusya’nın Devlet Başkanı Vladimir Putin, 2023 yılında Güney Afrika ev sahipliğinde yapılan yıllık zirveye güvenlik endişesi ile fiziken katılamamıştı, Brezilya’daki yıllık zirveye de aynı gerekçeyle yine fiziken katılamadı. Ayrıca Çin Devlet Başkanı Xi Jinping de bu zirvede yer almadı! Keza üyelik başvurusunun gereğini yapmayan ama Rio de Jenerio toplantısına üye (?) sıfatıyla katılan Suudi Arabistan’ın katılımı da lider seviyesinde olmadı. Bu nedenle 17’inci zirvenin liderler seviyesindeki toplantısı da “leaders’ meeting/liderler toplantısı” yerine “high-level leaders’ meeting/üst düzey liderler toplantısı” olarak adlandırıldı.

ÇOK KUTUPLULUK, ULULUSLARARASI HUKUK VE DAHA ADİL BİR DÜNYA VURGUSU

Zirve sonunda 11 üye ülkeden üst düzey liderler, “Daha Kapsayıcı ve Sürdürülebilir Yönetim için Küresel Güney İşbirliğinin Güçlendirilmesi” başlığı altında küresel yönetim, finansman, sağlık, yapay zeka, iklim değişikliği, açlıkla mücadele, yeni teknoloji konuları başta olmak üzere 126 alanda ortak görüş ve taahhütlerini içeren bir ortak deklarasyon açıkladılar. Zirve sırasında yapılan 200’den fazla toplantıda, mevcut ve potansiyel işbirliği alanlarının görüşüldüğü belirtildi. Doğal olarak oluşumun yapısı gereği, siyasi ve diplomatik işbirliği modeli olarak faaliyetlerini sürdüren ve benzer yaklaşımı olan ülkelerle genişleme stratejisi izleyen BRICS deklarasyonu da bu çerçeve içinde çok kutupluluğun güçlendirilmesi, uluslararası hukukun savunulması ve daha adil bir dünya için çaba gösterilmesi vurgularını ifade eden açıklamalar içeriyor. Keza BRICS ruhunu yansıtan; karşılıklı saygı, üyelerin eşitliği, dayanışma, demokrasi, açıklık, katılımcı, işbirliği ve uzlaşmacı anlayış birliği teyit edildi.

BRICS ÜYELERİ ÜÇ ANA KONUYU ELE ALDI

Yeni üyelerin katılımı vesilesiyle genişleyen BRICS’te, üyeler arasında üç ana konuda (ortak politikalar ve güvenlik, ekonomi ve finansman, kültürel ve halklar arasında iletişim) işbirliğinin yeni üyeleri de kapsayacak şekilde güçlendirilerek sürdürüleceği taahhüt edildi. Ortak bildiride, Birleşmiş Milletler sözleşmesinin ilkelerine ve kuruluş amaçları dahil uluslararası hukuka bağlılığın yanında artan jeopolitik gerginliklere (adres belirtmeden) dikkat çekilirken her zirvede olduğu gibi gelişmekte olan ülkeler ve ekonomilerin küresel entegrasyonunun desteklenmesi gerektiği bir kez daha dile getirildi. Zirve sırasında ve sonuç bildirgesinde, BRICS misyonuna uygun olarak genel konularla ilgili yapılan açıklamalara ek olarak spesifik konularda BRICS’e üye ülkelerin güncel yaklaşımlarını yansıtan açıklamaları konu başlıkları itibarıyla aşağıda özetleyerek zirvenin muhtemel etkilerini değerlendirmiş olacağız.

ZİRVENİN MUHTEMEL ETKİLERİ…

Finansman: Gelişmekte olan ülkelere IMF kotaları ile Dünya Bankası katkısının artırılmasına ihtiyaç duyulduğu vurgulanmakla yetinildi. Dolara, Avroya alternatif ödeme/rezerv para birimi, yeni ödeme araçları ve sistemleri geliştirilmesi gibi konulara (komitelerde konuşulmuşsa bile) sonuç bildirgesinde yer verilmedi.

Sağlık: Sağlık konusunda uluslararası işbirliği ve dayanışma ihtiyacı dile getirilirken;  ülkelerin sağlık sistemlerindeki gelişmişlik düzeyinin ve sağlık alanında yaşadıkları sorunların sınır ötesi etkilerinin de dikkate alınması gerektiğinin altı çizilerek  küresel sağlık mimarisinin güçlendirilmesinin, bütün ülkelerin sağlıkla ilgili sürdürülebilir gelişmişlik seviyesine erişimi ile mümkün olabileceği belirtildi. Ayrıca üye ülkelerde yoksulluk ve alt gelir gruplarının sağlığa erişimde yaşadıkları sorunların temel sebeplerinin giderilmesi ile pandemi vb bulaşıcı hastalıkların önlenmesine yönelik ortak bir proje başlatılması kararlaştırıldı.

İLK KEZ YAPAY ZEKA KONUSUNA YER VERİLDİ

Yapay Zeka: BRICS gündeminde yapay zeka konusuna ilk kez 17’nci Zirvede belirgin bir şekilde yer verildi. Yapay zeka konusu, üye ülkelerin ekonomileri ile kalkınmasına etkileri boyutuyla değerlendirildi. Ortak deklarasyonda yapay zekanın, toplumların refahının artırılmasında önemli bir fırsat olabileceği ancak yapay zekanın küresel boyutta yönetiminin muhtemel riskleri önlemesi ve ülkelerin ihtiyaçlarıyla da uyumlu olması gerektiği ifade edildi. Bu nedenle yapay zekanın küresel yönetiminin; üye ülkelerin ortak değerleri ile riskler gözardı edilmeden, uluslararası düzeyde güven veren en geniş işbirliği ve erişimin sağlanması gerektiği önerildi.

İklim Değişimi: 10-21/Kasım/2025 tarihlerinde Brezilya’nın ev sahipliğinde yapılacak olan (COP30 olarak da bilinen) Birleşmiş Milletler İklim Konferansı toplantılarının hazırlığı öncesinde üye ülkeler, tropikal ormanların korunması için uzun vadeli finansman modeli oluşturulması yanında muhtemel gönüllü işbirliklerinin de kurulmasına duyulan ihtiyacın farkında olunduğunu vurguladılar. İklim değişikliği ile mücadelede, önümüzdeki beş yıl içinde kaynak yaratma kapasitesi artırılacak; BRICS ülkelerinin ekonomileri güçlendikçe ve iyileştikçe iklim krizine karşı hep birlikte daha etkin olunabilecektir.

Barışın Sağlanması, Güvenlik, Küresel İstikrar: Zirve sonuç bildirgesinde yer verilen temel konulardan bir diğeri de devam eden bölgesel savaşlar ve gerginlikler üzerine oldu. Son dönemde hızlıca artan savunma harcamalarının gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına, büyümesine olumsuz etki yapacağı endişesi dile getirildi. BRICS ülkeleri, güvenlik konusu ile iklim değişikliği gündeminin ilişkilendirilmesinden ciddi rahatsızlık duymaktadırlar.

Özetle; liderler seviyesinde (genelde fiziki, bazıları online) katılımla gerçekleştirilen BRICS’in 17’nci zirve bildirisinde, Trump’ın yüksek gümrük vergileri ile Ukrayna,  Gazze, İran, Suriye (ve Tayvan) gibi somut konular pas geçildi. Bu nedenle zirvenin uluslararası etki yaratmasını beklemiyoruz.

Bu arada üyelik yerine “ortak ülke” statüsü önerilen Türkiye, yapılan çağrıya olumlu cevap vermedi. BRICS’in resmi sayfasında yer alan 20 ülke bayrağı arasında Türk bayrağı bulunmuyor.

Adnan YILDIRIM 

Ekonomi Bakan Yardımcısı (2014-2015)

Türk Eximbank Genel Müdürü (2016-2019)

yildirim@turcomoney.com